By Marksizm rzekomo umarł wraz z upadkiem Związku Sowieckiego w 1991 roku. Teoretycznie kończy to długą historię rozwoju tej ideologii. Jest to jednak głębokie złudzenie, marksizm powstał bowiem nie w Rosji, a w Niemczech.
Należałoby w tym miejscu postawić zasadnicze pytanie: czy rzeczywiście po rewolucji październikowej w 1917 roku marksiści zadowolili się samą Rosją, względnie krajami azjatyckimi, w tym Chinami? Co prawda Armia Czerwona wielokrotnie nacierała na Zachód, co zaowocowało ujarzmieniem na kilkadziesiąt lat krajów Europy Wschodniej, jednak nie zdołała zdominować całego kontynentu. Tak, to prawda. Nie możemy jednak zapominać o najważniejszym fakcie – źródła marksizmu tkwią w Niemczech.
Tylko naiwni mogą sądzić, że w obliczu klęski rewolucji komunistycznej w Europie Zachodniej marksiści po prostu odpuścili i zajęli się czymś innym. Bardziej zorientowani na pewno wiedzą, że w wielu państwach działały rozmaite partie podporządkowane Kominternowi, a więc de facto sowieckie delegatury. Nieliczni jednak znają historię rozwoju trzeciego głównego nurtu marksizmu – poza wersją sowiecką i socjaldemokratyczną – czyli tzw. neomarksizmu, względnie marksizmu (anty)kulturowego, który stał się domeną świata akademickiego.
Poniżej umieściłem pięć wypisów z książek i opracowań na temat rozwoju neomarksizmu. Zacytowane fragmenty dotyczą szkoły frankfurckiej, która dokonała rewizji klasycznego marksizmu. Zapraszam serdecznie.
1. Jak powstał Instytut Badań Społecznych?
W 1923 r. grupa zachodnich marksistów zorganizowała sfinansowaną przez niemieckiego kupca Felixa Weila konferencję pt. Pierwszy Marksistowski Tydzień Roboczy, poświęconą organizacji pracy teoretycznej nad ustaleniem przyczyn klęski marksizmu na Zachodzie i wypracowaniu nowych metod walki. W jej wyniku w 1924 r. rozpoczął działalność Instytut Badań Społecznych przy Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. Pierwsze lata pracy Instytutu były jałowe, ponieważ zajmował się on rozwijaniem teorii tzw. austromarksizmu, czyli koncepcji rewolucji społecznej przeprowadzanej po zdobyciu przez komunistów większości w demokratycznej walce parlamentarnej – i to w sytuacji, gdy komuniści właśnie tracili społeczne poparcie.
Źródło: Krzysztof Karoń, Historia antykultury.
2. Jak narodziła się szkoła frankfurcka?
Zasadnicza zmiana nastąpiła w 1930 roku. Kierownikiem Instytutu został wówczas młody socjolog Max Horkheimer. Obok niego olbrzymi wpływ na zmianę oblicza szkoły mieli: Herbert Marcuse, psychoanalityk-amator Erich Fromm oraz Theodor Adorno. (…) Pod przewodnictwem Maxa Horkheimera frankfurcki Instytut Badań Społecznych zaczął przekładać marksizm na terminy kulturowe. Olbrzymią w tym rolę odegrała psychoanaliza. Kluczem do przekonwertowania z kategorii ekonomicznych na kategorie kulturowe było zastosowanie freudyzmu.
Źródło: Dariusz Rozwadowski, Marksizm kulturowy. 50 lat walki z cywilizacją Zachodu.
3. Czy szkoła frankfurcka była marksistowska?
Mimo dbałości o niezależność intelektualną i finansową uznano, że byłoby rozsądnie postarać się o afiliację przy tamtejszym uniwersytecie. Początkowo uważano, że nowo powstała placówka powinna nosić nazwę Instytutu Marksizmu (tak jak w Moskwie istniał Instytut Marksizmu-Leninizmu, na którym się wzorowano). Ostatecznie uznano jednak, że nazwa może być zbyt prowokacyjna, stąd wybrano inną nazwę – Instytut Badań Społecznych.
Źródło: Robert Kościelny, Śmierć Prometeusza, albo lewą marsz! O marksizmie kulturowym.
4. Dlaczego posłużono się psychoanalizą?
Na zasadnicze przejście z płaszczyzny socjologicznej na płaszczyznę psychologiczną Horkheimer i Adorno zdecydowali się w latach czterdziestych głównie dlatego, że proletariat niemiecki poddał się faszyzmowi, a socjalizm w Rosji nie zapobiegł wyłonieniu się władzy autorytarnej (…) Na tej nowej płaszczyźnie teoretycznej głównym problemem był autorytaryzm, którego źródła upatrywano w stosunkach rodzinnych, a praprzyczyny w wypaczeniu natury ludzkiej. Jednak szkielet formalny tej teorii wyrażono w tomie Studien über Autorität und Familie, poświęconym prezentacji stworzonej przez Fromma psychoanalitycznej teorii autorytarnych sadomasochistycznych stosunków rodzinnych i ich rzekomych związków z kapitalizmem burżuazyjnym i faszyzmem.
Źródło: Kevin MacDonald, Kultura krytyki.
5. Jaka jest istota rewolucji seksualnej?
Kiedy Marcuse oskarża Freuda o tego rodzaju obserwacje, ma na myśli możliwość, że ciągła dialektyka represji przyjemności w imię zasady rzeczywistości (…) zostaje wyeliminowana właśnie dzięki zniszczeniu tego aspektu nierozerwalnie naturalistycznego, który historia przyjmuje w ramach kapitalistycznego porządku gospodarczego i który mogłaby utracić, gdy łańcuch ten zostanie ostatecznie roztrzaskany. (…) Dlatego w przeciwieństwie do Wilhelma Reicha Marcuse nie myśli o wyzwoleniu społeczeństwa jako o zwykłym wyzwoleniu seksualnym, ale o wyzwoleniu seksualnym jako o możliwości związanej z wyzwoleniem gospodarczym i produkcyjnym.
Źródło: Mario Farina, Marcuse. Między utopią a rewolucją.
Jakub Zgierski
Bibliografia
1. Farina M., Marcuse. Między utopią a rewolucją, Warszawa: Hachette Polska, 2020.
2. Karoń K., Historia antykultury, Warszawa: Wydawnictwo Własne, 2018.
3. Kościelny R., Śmierć Prometeusza, albo lewą marsz! O marksizmie kulturowym, Warszawa: Wydawnictwo Prohibita, 2019.
4. MacDonald K., Kultura krytyki., Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2019.
5. Rozwadowski D., Marksizm kulturowy. 50 lat walki z cywilizacją Zachodu, Warszawa: Wydawnictwo Prohibita, 2018.